Vrouwenklachten door hormonale disbalans

leven in het ritme van de natuur

In ons lichaam zijn hormonen de afgevaardigden van de natuur. Hormonen moeten trachten de gezondheidsbalans (homeostase) te handhaven. Zo kunnen ze bijvoorbeeld bewerkstelligen dat genen ‘aan’ of ‘uit’ gezet worden. Hormonen trachten ervoor te zorgen dat alle processen harmonieus verlopen; dat de symfonie geen kakofonie wordt.

Het ritme van de natuur
Al miljoenen jaren is de natuur vooral gericht op overleven’. Niet zozeer van het individu, maar vooral van het soort. Helaas houden de meeste mensen er geen rekening mee dat ze een element zijn van die overlevingscyclus. Zo weten we bijvoorbeeld dat de genen, tot doel hebbend elke cel in ons lichaam te controleren, in 30.000 jaar nauwelijks zijn veranderd (1%). En hoewel wij de laatste eeuw proberen ons levensritme naar eigen hand te zetten kunnen we er niet onder uit dat we rekening moeten houden met levenscyclus van onze verre voorouders.

De laatste 150 jaar zijn onze hersenen en ons lichaam aan verwarring onderhevig door de vooruitgang van de technologie en de landbouw. Deze vooruitgang heeft gevolgen voor het menselijk hormonale systeem door twee belangrijke oorzaken:

* De grote hoeveelheden koolhydraten (suikers) die buiten de zomer worden gegeten.
* Het gebruik van kunstlicht, in het bijzonder in de winter.

Zo waren de zomermaanden in het verleden bij uitstek geschikt voor de conceptie. Voor een goede conceptie is namelijk de aanwezigheid van voldoende insuline belangrijk. En juist de in de zomer aanwezige koolhydraatrijke voeding zorgt voor die verhoogde insulineaanmaak. Insuline stimuleert de oestrogeen receptoren die op hun beurt de progesteron receptoren weer stimuleren. Een ideale situatie voor een vrouw om zwanger te worden. Bovendien is er in de zomer-maanden veel daglicht waardoor weinig melatonine wordt aangemaakt.

Een hoog niveau aan melatonine kan worden gezien als een soort natuurlijke voorbehoedmiddel en gaat de conceptie tegen.

In de westerse wereld is dit ritme van de seizoenen voor een groot gedeelte verdwenen. We consumeren het hele jaar door koolhydraten (suikers) in grote hoeveelheden en ons kunstlicht zorgt er voor dat minder melatonine wordt aangemaakt. Zo is het licht van een computerscherm al voldoende om melatonine aanmaak tegen te gaan. Overigens zien we ook bij dieren dat verandering van het dag-nacht ritme tot problemen leidt. Als in een kippenhok 12 uur extra kunstlicht per dag wordt gegeven, ontwikkelt een groot deel van de kippen eierstokkanker. Als deze hennen borsten zouden hebben zou zich borstkanker hebben ontwikkeld.

We zien dat door een hoog insulineniveau vanwege koolhydraatgebruik, vrouwen niet alleen op jongere leeftijd seksueel rijp zijn, maar ook dat hierdoor bij de celreproductie eerder fouten worden gemaakt.

Vrouwenklachten door hormonale disbalans
De meeste specifieke vrouwenklachten, in zowel de vruchtbare als de niet-vruchtbare periode, hebben een zeer duidelijke relatie met hormonen. Het betreft vooral oestrogeen, progesteron, cortisol en insuline. Het handhaven van de balans tussen deze vier hormonen kan veel vrouwenklachten buiten de deur houden.

In dit artikel kijken we in het bijzonder naar de balans tussen oestrogeen en progesteron in relatie met cortisol (stress) en het ritme van de natuur.

• Een groot aantal vrouwenklachten kan als volgt worden onderverdeeld:
• P.M.S. (pre-menstrueel syndroom)
• P.C.O.S. (polycysteus-ovariumsyndroom)
• Menopauzeklachten
• Osteoporose
• Borst- en eierstokkanker
• Menstruatieklachten
• Endometriose
• Auto-immuunziekten
• Hart- en vaatziekten

Netwerk van hormonen

Geen hormoon functioneert zonder andere hormonen. Ze werken zeer nauw samen in het zogenoemde hormoon netwerk. Voor vrouwen is de balans van de hormonen oestrogeen en progesteron uitermate belangrijk bij het handhaven van een goede gezondheid, op zowel jongere als oudere leeftijd.

Samen met insuline (voeding) en cortisol (stress) vormen oestrogeen en progesteron de ruggengraat van het hormonen netwerk.
Andere hormonen die een rol in het netwerk spelen zijn : melatonine, testosteron, DHEA, schildklierhormonen, groeihormoon, adrenaline, dopamine serotonine en eicosanoïden.

Belangrijke factoren bij het in stand houden van een goede balans zijn:

• Het ritme van zon en maan (licht en cyclus)
• Het vrij zijn van overmatige en oxidatieve stress
• Goede en volwaardige voeding
• De hoeveelheid voeding
• Het klimaat
• Voldoende slaap en beweging
• De genen van onze voorouders

Tijdens zwangerschap wordt de productie van oestrogeen en progesteron 10 tot 30 maal zo hoog als in een normale menstruatiecyclus.

Oestrogeen zorgt voor groei van de cellen, progesteron verfijnt en stabiliseert deze groei. Progesteron speelt een belangrijke rol bij het reguleren van de genen in de cellen. Hiermee wordt het groeien, differentiëren en afsterven (apoptosis) van de cellen geregeld. Een tumor bijvoorbeeld is niet een te sterke groei van één of andere cel, maar het niet tijdig afsterven (apoptosis) van cellen.

De placenta bijvoorbeeld heeft alle elementen in zich om uit te groeien tot een kwaadaardige tumor; door progesteron komt dit echter niet zo ver.
Zo zien we dat een zwangerschap op zeer jonge leeftijd een bescherming biedt tegen o.a doordat progesteron het gen P53 aanzet tot apoptose. Onderzoek laat zien dat kinderen krijgen voor 20e jarige leeftijd de beste bescherming is tegen verschillende vormen van kanker, in het bijzonder medium borstkanker. Ook tussen 20 en 28 jarige leeftijd is er nog een bescherming. Een vrouw die haar eerste kind op 35 jarige leeftijd krijgt heeft drie maal zoveel kans op borstkanker dan een vrouw die haar eerste kind krijgt op 18-jarige leeftijd. Het aantal kinderen (meer is beter), de leeftijd waarop de moeder haar kinderen krijgt (bij voorkeur beneden de 20), het aantal maanden dat borstvoeding wordt gegeven (langer is beter) en als vrouw zelf borstvoeding hebben gehad (wenselijk) geven de beste bescherming tegen borstkanker en eierstokkanker. Anno 1700 schreef een zekere Bernardina Ramazzine overigens al dat er bijna geen klooster in Italië was waar geen borstkanker onder de nonnen voorkwam.

Duidelijk is dat het gedrag van onze voorouders in onze genen is terug te vinden, doordat de vrouwen gemiddeld 2 tot 3 maal zoveel kinderen kregen als tegenwoordig, daar zeer vroeg mee begonnen (toen ca.19 jaar nu ca.30 jaar) en lang borstvoeding gaven (per kind 27 maanden, nu: 3 maanden). Volgens onze genen zouden we dus jong, veel kinderen moeten krijgen. Met onze huidige leefwijze werken we onze genen tegen waardoor er sneller dan normaal een ontregeling in het DNA kan ontstaan.

Hormonale ritmes van de natuur
Dag/nacht:
0.00 – 4.00u Grootste gedeelte groeihormoonafgifte
6.00 – 8.00u Hoogste cortisolniveau van de dag

Verhoging lichaamstemperatuur
9.00 – 12.00u Insuline gevoeligheid hoog
20.00 – 24.00u Verhoging melatonine

• Daling cortisol
• Vermindering lichaamstemperatuur
• Maan(d)sekshormonen:

Dag 1 – 14 Oestrogeen hoog met een piek rond dag 12 met daarna een sterke daling naar dag 14.
Progesteron is laag en gaat zeer langzaam omhoog rond dag 8 naar dag 14.
Dag 15 – 28 Na ovulatie rond dag 14 sterke stijging progesteron.
Met een piek rond dag 21. Oestrogeen gaat weer lichtjes omhoog na ovulatie. Beide hormonen vallen sterk naar beneden van dag 22 naar dag 28.

Jaar:
zomer – insuline hoog

– melatonine laag
– oestrogeen-progesteron receptoren hoog

winter – insuline laag

– melatonine hoog
– oestrogeen-progesteron receptoren laag

(Insuline hoog betekent niet insulineresistentie)

Oestrogenen

Laten we eerst het misverstand uit de weg ruimen dat oestrogeen één specifiek hormoon is. Oestrogeen is de naam voor een grote groep stoffen met ostrogeen-achtige werking. Daar toe behoren: menselijke oestrogenen, dierlijke oestrogenen, synthetisch oestrogeen (niet in de natuur voorkomend), xenooestrogenen (milieu oestrogenen, meestal toxines) en plantaardige oestrogenen.

Wat de mens betreft zijn er drie soorten oestrogeen: oestradiol, oestron en oestriol. Oestradiol is veruit het belangrijkste oestrogeen. Oestron is een bijproduct van oestradiol. Oestriol is óók een afvalproduct van oestradiol, maar wordt eigenlijk alleen in grote hoeveelheden geproduceerd in de laatste drie maanden van de zwangerschap. De productie vindt niet door de moeder plaats maar door de bijnieren van de baby.

De oestrogeenproductie heeft in de eerste helft van de cyclus van de vrouw plaats.

De cycluslengte van de meeste vrouwen bevindt zich tussen 24 en 32 dagen met een ideale lengte rond 28 dagen. Rond 20% van de vrouwen heeft een zeer onregelmatige cyclus. In de eerste 14 dagen van de cyclus is het oestrogeen niveau het hoogst (het hoogste niveau is rond de 11e dag). Dan vindt de opbouw van het baarmoederslijmvlies plaats. Na de ovulatie, rond de 14e dag worden nog kleine hoeveelheden door het ‘gele lichaam’ geproduceerd.

Oestrogenen worden ook in het vetweefsel aangemaakt. Daarin bevindt zich het enzym aromatose dat testosteron omzet in oestrogeen.

Om de eerste menstruatie te laten beginnen is een bepaalde hoeveelheid vetweefsel nodig. Omdat deze hoeveelheid vetweefsel door ons huidige voedings-patroon eerder wordt bereikt zien we dat de start van de menstruatie tegenwoordig vaak rond het 12e jaar ligt. Ruim 60 jaar geleden lag dit nog rond het 15e levensjaar.

Ná de menopauze wordt bij de vrouw het vetweefsel de belangrijkste bron van oestrogeen- productie. In tegenstelling tot het dalende, lage niveau van oestrogeen en progesteron ná de menopauze, daalt het testosteron niveau veel minder hard. Dit testosteron kan in het vetweefsel ook omgezet kan worden naar oestrogeen.

Een teveel aan vetweefsel (overgewicht) en dus een grotere oestrogeenproductie kan mede leiden tot een onbalans met progesteron.

Mogelijke klachten van laag oestrogeen zijn:

• vaginale droogheid- nachtzweten
• opvliegers
• geheugenproblemen
• urineweginfecties en blaasontstekingen
• depressie
• stemmingswisselingen

Progesteron
Bij de vrouw vindt de productie van progesteron voornamelijk plaats in de eierstokken en dan in het bijzonder na de ovulatie wanneer het corpus luteum (gele lichaam) grote hoeveelheden progesteron produceert. Ook wordt progesteron in kleinere hoeveelheden geproduceerd in de bijnier en in de ‘schwann cellen’ (om myeline, dat de zenuw omhult, te produceren).

Vanaf 35-jarige leeftijd kan de productie van progesteron achteruit gaan omdat er regelmatig anovulatoire periodes ontstaan. Vanaf 40 jaar gaat de productie sneller achteruit. In de perimenopauze hebben veel vrouwen een tekort aan progesteron (oestrogeen dominantie). We kunnen stellen dat de menopauze begint op het moment dat er geen progesteron meer wordt geproduceerd in de eierstokken.

Dit is meestal enkele jaren voordat de menstruatie definitief stopt. Het lichaam kan overigens nooit een teveel aan progesteron produceren.

Mogelijke klachten door progesterontekort (zie ook oestrogeendominantie):

(Een menstruatie korter dan 4 dagen duidt vaak op een progesteron tekort.)

• Heftig reageren op stress
• Angst
• P.M.S.
• Vroege miskraam
• Pijnlijke borsten
• Onverklaarbare gewichtstoename
• Vertraagde schildklier
• Onvruchtbaarheid
• Cyclische hoofdpijnen

Transport van oestrogenen en progesteron in het lichaam

Oestrogeen en progesteron worden evenals cortisol en testosteron in het waterige bloed vervoerd, gebonden aan proteïnen: de zogenoemde lipoproteïnen.

Oestrogeen is voornamelijk gebonden aan Sex Hormone Binding Gloculin (SHBG) terwijl progesteron vooral gebonden is aan Cortisol Binding Globulin (CBG).
Een heel klein gedeelte van het oestrogeen en progesteron is “vrij”, dus niet gebonden (tot 10%).
Alleen “vrije” hormonen kunnen door het lichaam gebruikt worden.
Het meten van oestrogeen- en progesteron-waarden in het serumbloed is minder betrouwbaar omdat de “vrije” vorm niet wordt gemeten. Aangezien de “vrije” hormonen wel oplossen in speeksel, is een meting in speeksel wel relevant.

Naast oestrogeen bindt SHBG óók testosteron. CBG bindt naast progesteron ook cortisol. SHBG en CBG worden in de lever geproduceerd zodat een goed functionerende lever hiervoor zeer belangrijk is.
Het SHBG niveau is zeer sterk gebonden aan het gewicht en het insulineniveau van de betrokken persoon. Overgewicht en insulineresisitentie verminderen het SHBG zeer sterk. De consequentie hiervan is dat er meer “vrij oestradiol” beschikbaar is voor de weefsels waardoor de kans op oestrogeen-dominantie toeneemt. Corticosteroïden, progestins, groeihormoon, androgenen en een laag niveau aan schildklierhormonen verlagen ook het SHBG niveau.

Receptoren en communicatie

Receptoren op de cel zijn belangrijk voor de communicatie tussen de cellen in het lichaam. Via het sleutel-slot principe geven de meeste hormonen hun boodschap door aan de cel.

Zo zijn er voor oestrogeen in het hele lichaam verspreid receptoren, o.a. in de hersenen, botten, lever, vagina, nieren, borsten, baarmoeder, bijnieren en ogen. Ook progesteron receptoren bevinden zich door het gehele lichaam, o.a. in de hersenen, ogen, neus, keel, longen, borst, lever, bijnieren, baarmoeder en vagina.

Het aantal receptoren per cel kan oplopen tot 20.000 of meer. Het aanmaken van receptoren op de cel is een dynamisch gebeuren dat aan veranderingen onderhevig is.

Zo speelt insuline een zeer belangrijke rol bij het creëren van oestrogeen-receptoren, evenals T3 (het schildklierhormoon). Oestrogeen is weer nodig om progesteron-receptoren aan te maken. Progesteron op haar beurt maakt dan de oestrogeenreceptoren weer gevoeliger.

Nergens is de samenwerking in het hormonennetwerk zo duidelijk als bij het vormen van receptoren. Oestrogeenreceptoren hebben als nadeel dat ze niet alleen in het lichaam geproduceerde oestrogenen toelaten, maar elke stof die een oestrogeenachtige werking laat zien. Dit maakt de weg vrij voor xeno-oestrogenen (toxines) die de receptoren kunnen bezetten en verkeerde boodschappen aan de cel doorgeven. Toch heeft elk nadeel ook zijn voordeel want hierdoor kunnen ook plantoestrogenen op de receptoren aansluiten. Deze hebben een vele malen minder sterke werking op receptoren dan lichaamsoestrogeen of xeno-oestrogenen en kunnen door de milde werking regulerend werken.

Ook kunnen receptoren resistent worden zoals in het geval van insulineresistentie. Dit kan volgens dr. Zava, directeur van het Z.R.T. laboratorium in Portland U.S.A. ook zo zijn bij de schildklierreceptoren, de zogenaamde schildklierhormoonresistentie. Hierdoor kan het zijn dat parameters voor de schildklier in het bloed gemeten normaal zijn, maar dat de symptomen van hypothyroïdie aanwezig zijn.
Een temperatuurmeting als schildklier-functietest is in deze situaties betrouwbaarder.

Hormonen in de hersenen

Ook in de hersenen spelen insuline, cortisol, oestrogeen en progesteron een hoofdrol. In alle hersencellen worden uit cholesterol de hormonen oestrogeen en progesteron geproduceerd. Deze zijn daarom bekend als neurosteroïden.

Hoewel progesteron dus vooral als zwangerschapshormoon wordt gezien valt op te maken dat het relatief veel in de hersenen voorkomt. In de hersenen zijn zeer veel progesteronreceptoren aanwezig; in het bijzonder in het limbisch gebied waar emotie zoals agressiviteit en woede zetelen.

belangrijke hormoon ontregelaars

* stress
– hoog coritsol
– anovulatoire cyclus

* voeding
– hoge calorie-inname
– suiker en geraffineerde zetmelen
– tekorten die in het bijzonder de eierstokken en mitochondria treffen
– lage inname fyto-oestrogenen
– alcohol

* medisch

– de pil
– gebruik van niet-lichaamseigen hormonen

* milieu
– roken
– blootstaan aan xeno-oestrogenen gedurende de embryonale fase
– chronische blootstelling aan xeno-oestrogenen

* algemeen

– oestrogenen toegediend aan dieren (vleesconsumptie)
– slechte leverfunctie
– obstipatie
– candida albicans

Belangrijke vitamines en mineralen voor de vrouw

* vitamine B6-D-E
* Magnesium-Calcium
* Omega-3 (viamine F)

Belangijke kruiden en planten voor de hormonale regulatie van de vrouw

* Maca
* Vitex Agnus Castus
* Zoethout
* Dong Quai
* Rhodiola
* Cimicifuga
* Hop
* Soja
* Rode klaver

Een belangrijke werking van progesteron verloopt via zijn metaboliet alloprognanolone op de receptoren van de neurotransmitter GABA. Deze staat bekend als een rustgevende en kalmerende neurotransmitter. Een hoog progesteron-niveau zoals voor de menstruatie en in de zwangerschap leidt tot meer GABA receptoren. Dit kan leiden tot slaperigheid en vermoeidheid. Een tekort aan progesteron lijdt op deze wijze tot onrust, nervositeit en slaapstoornissen.

De balans tussen progesteron, GABA en serotonine is een voorname voorwaarde voor stabiele stemmingen.

Oestrogeen werkt in de hersenen voornamelijk via een andere route. Samen met insuline reguleert oestrogeen het serotoninemetabolisme. Wanneer insuline de bloed-hersenbarriëre passeert gaat het serotonineniveau in de hersenen omhoog en ontstaan er meer oestrogeenreceptoren. Aangezien oestrogeen nodig is om progesteronreceptoren te vormen speelt dit ook altijd een belangrijke indirecte rol bij het progesteron metabolisme.

Oestrogeen en progesteron hebben een zeer belangrijke invloed op de ‘pathways’ van serotonine, dopamine en noradrenaline. Dit betekent dat oestrogeen en progesteron, naast insuline en cortisol, een belangrijke rol spelen bij de neurotransmissie. Bij veel hersen-geralateerde aandoeningen zoals depressie, angst, nervositeit, emotionele labiliteit, agressiviteit maar ook dementie en de ziekte van Alzheimer moet dan ook rekening worden gehouden met de balans tussen insuline, cortisol, oestrogeen en progesteron.

De relatie tussen stress en de hormoonbalans

Stress is verreweg de belangrijkste oorzaak van de ontregeling van de hormoonbalans. Langdurige stress leidt tot een verhoogde afgifte van cortisol wat weer leidt tot insulineresistentie, het verlies van zenuwcellen(neuronen), onderdrukking van het afweersysteem en een onbalans tussen oestrogeen en progesteron.

Het is onmogelijk je prettig te voelen bij een constant hoog cortisolniveau. Een verhoogd cortisolgehalte gaat vaak ten koste van het progesteron-niveau. Hierdoor ontstaat oestrogeendominantie. Stress geeft ook een verhoogde kans op insulineresistentie, die weer aan de basis staat van de ontwikkeling van cystes in de eierstokken. Zowel een oestrogeen-dominantie alsook cystes in de eierstokken kunnen een anovulatoire cyclus geven waarbij weinig of geen progesteron wordt geproduceerd. In deze situatie is er vaak sprake van een verhoogd prolactineniveau. Prolactine is het hormoon dat aan het einde van de zwangerschap betrokken is bij de melkproductie. In die periode daalt het progesteron- en stijgt het prolactineniveau. Maar ook zonder zwangerschap reageert het lichaam bij een laag progesteronniveau op dezelfde manier.

Een hoog niveau prolactine kan leiden tot amenorrhoe (geen menstruatie), galactorrhea (spontane melkproductie) en het vergroot het de kans op
borstkanker. Het dopamineniveau is altijd verlaagd als het prolactineniveau hoog is.

Stress is een belangrijke reden voor het niet ovuleren. Andere oorzaken hiervoor zijn slechte voeding, zware sportprogramma’s, crash diëten en sommige hormonale anticonceptiemiddelen.

Enkele relaties tussen stress- en sekshormonen:

* Beide hebben de hypothalamus en hypofyse als “dirigenten” van de productieorganen (bijnieren, cortisol, DHEA) en eierstokken (oestrogeen, progesteron).
* Progesteron is de voorstof van cortisol (farmaceutische progestins bv. in de pil kunnen niet als voorstof voor cortisol dienen).
* Verhoogd cortisol blokkeert progesteronreceptoren.
* Cortisol en progesteron worden door dezelfde ‘bootjes’ (lipoproteinen) in het bloed vervoerd, namelijk het CBG (Cortico Binding Globulin).

Typische chronische stressklachten zijn:
Vermoeidheid, hongergevoel, overgewicht, fluctuatie bloedsuikerspiegel, verminderde functie afweersysteem.

Oestrogeen-dominantie

De term oestrogeen-dominantie werd voor het eerst gebruikt door Dr. Lee. Hij geeft hiermee aan dat een vrouw teveel, normaal of zelfs laag oestrogeen kan hebben, maar dat als er geen of te weinig progesteron is, de oestrogeen-progesteron ratio in al die gevallen uit balans is. Het geeft dus niet de hoeveelheid oestrogeen aan maar de balans tussen oestrogeen en progesteron.

Oestrogeen-dominantie bij vrouwen is een zeer veel voorkomende hormonale disbalans, o.a. veroorzaakt door een anovulatoire cyclus. Hierdoor kan er onvoldoende progesteron gevormd worden.

Andere oorzaken van oestrogeenverhoging kunnen zijn:

* Verhoogde aromatisatie; omzetting in vetweefsel van testosteron naar oestrogeen (overgewicht, leverziekte)
* Verminderd SHBG niveau, leidend tot meer vrij oestrogeen.
* Verhoogde androgenenproductie, de voorstof van oestrogeen (stress, leverziekte, endocriene tumoren)
* Verhoogde eierstokproductie van oestrogeen (b.v. eierstokkanker)

Oestrogeen dominantie kan ook de werking van de schildklier tegengaan. Dit kan leiden tot een te langzaam werkende schildklier en het creëren van tekorten aan magnesium zink en de Bvitamines.

Oestrogeen-dominantie klachten zijn voornamelijk dezelfde als bij een progesteron tekort. Enkele voorbeelden zijn:

* Depressie met angst en irritatie
* P.M.S.
* Auto immuun ziektes zoals Lupus, Hashimoto thyroiditis en Sjörgens syndroom.
* Gevoelige en opgezette borsten
* Cystes in de borsten
* Teveel koper
* Zink tekort
* Overgewicht
* Vermoeidheid
* Stemmingwisselingen
* Magnesiumtekort
* Verminderde werking vit. B6
* Verhoogde aldosteron afgifte (vocht vasthouden)
* Slapeloosheid
* Verhoogd risico miskraam

Hormonale balans

Duidelijk is dat de balans tussen insuline, cortisol, oestrogeen en progesteron een belangrijke rol speelt om een scala aan vrouwenklachten onder controle te krijgen of te houden. Als deze controle in de vruchtbare periode aanwezig is betekent dit vaak dat er in en na de menopauze minder kans op klachten is. Het is zeer zinvol te proberen met planten en kruiden een balans te bewerkstelligen in het menselijk lichaam. Planten en kruiden zijn namelijk pharmacologisch en fysiologisch vergelijkbaar met de mens op moleculair niveau en in termen van hun reactie op milieu en omgeving. Planten assimileren informatie, en reageren daarop met een complexe serie van moleculaire reacties zoals ook mensen dat ook doen.

Meer weten? maak een afspraak door een bericht te sturen naar info@natuurpraktijkaurora.nl

of appen naar: 0641979844

 

 

 

 

 

Literatuur referentie:

* Natural hormone balance for women, U. Reiss
* Sex, lies and menopauze, T.S. Wiley
* Woman, hormones syndrome, Serverino & Moline
* The estrogen alternative, R. Martin
* Cancer, the evolytionary legacy, M. Greaves