Zwetende handen, hartkloppingen, malende gedachten, extreme vermoeidheid waar geen einde aan lijkt te komen; de verschijnselen van burnout zijn vrij goed bekend. Maar waar die symptomen precies vandaan komen, wat er in het lichaam van mensen met een burnout is gebeurd, is eigenlijk nog een groot raadsel.

De enige verklaring die wetenschappers kunnen bedenken, is dat hun lichaam de stress niet meer goed kan controleren en dat het hormoon cortisol daarbij een centrale rol speelt. Dat hormoon zorgt er bij gezonde mensen voor dat ze in noodsituaties snel kunnen reageren en daarna weer kalmeren. Maar bij werknemers met burnout is het van slag, zo luidt de theorie.

Het stresshormoon houdt het lichaam in continue staat van paraatheid — zodat het elk moment kan vechten of vluchten — met uitputting als gevolg. En aangezien cortisol ook effect heeft op het geheugen, het afweersysteem en de emoties, zou het veel van de burnoutsymptomen goed kunnen verklaren.

Het is dus logisch dat wetenschappers die iets te weten willen komen over de fysiologie van burnoutpatiënten cortisol onder de loep nemen. Hebben deze patiënten te hoge gehaltes, te lage gehaltes, of afwijkende cortisolspiegels gedurende de dag? Paula Mommersteeg heeft daar, in opdracht van de Nederlandse organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO), onderzoek naar gedaan. De promovenda van de Universiteit Utrecht volgde tachtig burnoutpatiënten vanaf het moment dat ze burnout verklaard thuis zaten tot een half jaar nadien.

Ze vroeg naar hun geestelijke en lichamelijke klachten en mat het cortisolgehalte in hun speeksel. De patiënten kregen een therapie van veertien tot twintig sessies. Haar pilotstudie was hoopgevend: patiënten hadden ‘s morgens een verlaagde cortisolspiegel. Maar in de vervolgstudie met een veel groter aantal personen, kon ze dit effect niet meer terugvinden. Het stresshormoon was noch verhoogd, noch verlaagd aan het begin van de ziekte. Na een half jaar — wanneer de meeste patiënten weer waren hersteld — veranderde er weinig. Ook andere studies hebben geen duidelijke trends opgeleverd.

‘Teleurstellend’, zegt Mommersteeg. ‘In feite zijn we weer terug bij af. Onze theorie klopt niet. Waarschijnlijk spelen ingewikkelder mechanismen een rol en moet het cortisolsysteem nauwkeuriger gemeten worden. Een ding is zeker: therapeuten die menen op basis van het cortisolgehalte te kunnen bepalen of iemand burnout is, zijn kwakzalvers. Laatst zag ik weer zo iemand op televisie die meende een apparaat te hebben ontwikkeld waarmee burnout kan worden gemeten.’

Over wat er in de hersenen van burnoutpatiënten gebeurt, is eveneens nauwelijks iets bekend. Waarom kan die persoon niet meer goed lezen of gesprekken voeren, waarom wordt iemand somber of huilerig? En waarom krijgen sommige patiënten zelfs last van een angststoornis?

Dimitri van der Linden, werkzaam aan de Radboud Universiteit in Nijmegen, heeft onderzocht hoe gezonde mensen reageren als ze geestelijk sterk vermoeid raken. ‘Proefpersonen die ik met mijn experimenten flink uitgeput had, bleven volharden in een eenmaal gekozen aanpak en zochten niet langer systematisch naar een oplossing. Ze gingen over op de automatische piloot en werden vrij rigide in hun handelen.’

Het wijst er volgens hem op dat bepaalde functies, die verantwoordelijk zijn voor het uitvoeren van taken, in de frontale hersenschors het meest achteruitgaan bij vermoeidheid. Ze zorgen er normaliter voor dat een persoon zich aanpast aan nieuwe situaties, dat het automatisch gedrag stopt wanneer dat nodig is. Mensen die een beschadiging hebben in dit gebied van de hersenschors door bijvoorbeeld een herseninfarct, vertonen hetzelfde gedrag als zijn proefpersonen, aldus Van der Linden.

Maar extreem vermoeide, gezonde personen zijn nog niet burnout. Daarom doet hij nu geheugenonderzoek bij echte burnoutpatiënten. Ze krijgen een vrij eenvoudige computertaak: op het scherm komt steeds het getal drie langs en bij uitzondering een ander getal. Ze worden gevraagd op een knop te drukken als ze de drie zien en niet te drukken als er een ander getal langskomt. ‘Mensen met een burnout zijn steeds te laat als een ander getal dan drie verschijnt. Ze kunnen het automatisch gedrag — het drukken op de knop — blijkbaar moeilijk stoppen.

Hoe zwaarder de burnout, des te sterker het effect.’ De resultaten worden binnenkort gepubliceerd in het tijdschrift Work and Stress. Voor hem is het een eerste bewijs dat er iets in de hersenen van burnoutpatiënten aan de hand is. En dat is al heel wat’, zegt Van der Linden. ‘Want bij mensen met het chronisch vermoeidheidssyndroom ME kunnen we helemaal niets vinden. Zij scoren op dergelijke testen net zo goed als gezonde personen. Terwijl ze zelf zeggen last te hebben van concentratieproblemen.’ Maar wat er precies de oorzaak van is, dat burnoutpatiënten hun automatische gedrag maar moeilijk kunnen stoppen, durft Van der Linden niet te zeggen.

Gert ter Horst, hoogleraar neurobiologie aan de Rijksuniversiteit Groningen, heeft echter wel een idee. Hij denkt dat de hersenen als gevolg van de stress minder flexibel zijn geworden. ‘Dat zie je ook bij mensen met een depressie. En de symptomen van een burnout lijken op die van een milde depressie.’ Een gezond persoon kan heel makkelijk overschakelen van de ene taak op de andere. Moet hij een mailtje sturen naar een collega, dan is in zijn hoofd een netwerk van zenuwcellen actief die de bijbehorende verrichtingen reguleert: het formuleren van zinnen, typen, klikken et cetera.

Belt daarna het thuisfront omdat een kind ziek is, dan wordt een ander neuraal netwerkje in zijn hoofd actief: wie kan er naar huis, is de oppas bereikbaar, zijn de buren thuis? Bij mensen met een burnout kost een dergelijke omschakeling enorm veel energie. ‘Het gebruik van bepaalde netwerken is diep in het brein ingesleten. En het kost de persoon heel veel moeite ze uit te zetten.’ Hij vergelijkt het met gedrag van leeuwen die al jaren in een kooi zitten: die lopen op een gegeven moment alleen nog maar van links naar rechts. Zouden ze worden losgelaten, dan blijven ze dat nog een tijd lang doen.

Welke netwerken diep in het brein van mensen met burnout zijn ingesleten? Vooral de netwerken die in het verleden op het werk tot stress hebben geleid, denkt Ter Horst. En er is maar weinig voor nodig ze weer in beweging te krijgen, met alle bijbehorende verschijnselen als verhoogde hartslag en zweethanden van dien. ‘Soms is alleen het zien van het kantoor of de baas al genoeg’, zegt Ter Horst. ‘Daarom voelen mensen met een burnout zich al een stuk beter als ze thuis zitten.’

Ook het voorkomen van angststoornissen kan hij op deze manier verklaren. De amygdala — het deel van de hersenen dat de emoties regelt — raakt door stress vaak overprikkeld en gaat, net als bij mensen met een depressie, overdreven reageren. ‘Mensen hebben daar geen vat op. Het speelt zich allemaal af in het limbisch systeem, het neurale netwerk dat allerlei autonome functies als harstslag en ademhaling regelt.’

Maar dit is slechts een theorie die natuurlijk dient te worden getoetst. En dat is niet zo eenvoudig. Bij onderzoek naar depressie worden speciale modelratten gebruikt, maar hoe bezorg je een rat een burnout? En hoe onderzoek je vervolgens wat er in zijn hersenen gebeurt? ‘Ik denk dat het mogelijk is, maar daarvoor moet toch nog heel wat studie worden verricht.’

Onderzoekers hebben kortom nog geen idee wat burnout in het lichaam aanricht. Laat staan wat er voor nodig is voor herstel. Moet je zo snel mogelijk aan het werk, zoals het poortwachtersysteem van de overheid voorschrijft? Of juist net zo lang thuisblijven totdat het lichaam echt weer helemaal de oude is, als dat al mogelijk is. En hoe bevorder je herstel? Door te gaan hardlopen, mediteren, zoveel mogelijk te slapen, de psycholoog of psychiater te bezoeken of moeten er hoognodig medicijnen worden ontwikkeld die het hoofd weer tot rust brengen?

‘We weten het niet’, erkent Lorenz van Doornen, hoogleraar gezondheidspsychologie aan de Universiteit Utrecht. ‘Bedrijfsartsen en psychologen opereren puur vanuit hun intuïtie. Patiënten moeten tenslotte geholpen worden.’ Het enige harde feit is dat de meeste patiënten na verloop van tijd weer herstellen en aan het werk gaan. Dikwijls worden ze doorverwezen naar commerciële adviesbureaus die claimen mensen via allerlei gedragstherapieën en lichamelijke oefeningen weer op de been te kunnen helpen. En die zijn er genoeg.

‘Een verontrustende ontwikkeling’, zegt Van Doornen. ‘Ieder bureau heeft zijn eigen theorie en therapie, terwijl we eigenlijk niet weten welke therapie het best werkt. Eigenlijk zouden ze geëvalueerd moeten worden, maar daar is geen tijd of geld voor.’ Ter Horst van de Rijksuniversiteit Groningen beaamt dit. ‘Het enige dat ik kan bedenken, is dat die bureautjes een vorm van sociale steun bieden. En sociale steun, zo blijkt uit ons onderzoek met proefdieren, is een heel goede manier om de stress te verminderen. Maar misschien is het net zo effectief om met je vrienden naar de kroeg te gaan en over je problemen te praten.’